Met het jaar komt er meer kennis beschikbaar die het sociaal domein kan versterken. Hoe kan daar beter gebruik van worden gemaakt? Bestuurders van drie bepalende spelers – Movisie, VNG en ZonMw – gaan daarover volgende maand in gesprek op een congres. Voor Sociale Vraagstukken namen ze een voorschot. ‘Het is ook een kwestie van tijd, en die wordt niet altijd gegund.’

‘Doen wat werkt’ is al een aantal jaren het credo in het sociaal domein. Oftewel, zet bij de aanpak van sociale vraagstukken de best beschikbare kennis in. Maak bij de aanpak van dakloosheid bijvoorbeeld gebruik van de jarenlange expertise van Housing first, of laat huisartsen in bepaalde gevallen een ‘welzijn op recept’ voorschrijven aan mensen met psychosociale problemen. Toch klinkt met regelmaat de verzuchting dat zulke kennis nog veel te weinig wordt gebruikt.

Klopt het dat professionals en beleidsmakers in het sociaal domein onvoldoende gebruik maken van de beschikbare kennis?

Veronique Timmerhuis (ZonMw): ‘Ja en nee. Het delen van kennis kan altijd meer en beter, maar het is een ingewikkelde opgave. Aan de ene kant omdat het veld heel breed is; er werken ongelofelijk veel professionals aan verschillende vraagstukken en die moeten allemaal weten welke kennis beschikbaar is en hoe zij deze kunnen benutten. Aan de andere kant gaat het in het sociaal domein vaak om situaties waarin verschillende problematieken tegelijk spelen. Dat betekent dat de meeste vraagstukken raken aan meerdere disciplines. Het is dus niet zo vanzelfsprekend dat kennis goed stroomt, maar er zijn gelukkig ook veel voorbeelden waarin dat wel lukt. Het is mooi dat die op het congres op 10 november gedeeld worden.’

Ali Rabarison (VNG): ‘In mijn ogen is er zeker voldoende kennis beschikbaar, er zijn ontzettend veel rapporten over allerlei maatschappelijke vraagstukken. Maar als we zeggen dat professionals en beleidsmakers hier onvoldoende gebruik van maken, leggen we de verantwoordelijkheid teveel bij hen. De beschikbare kennis zou meer gebruikt kunnen worden als zij nog toegankelijker is en als er meer tijd is voor kennisvergaring. Aan de toegankelijkheid wordt gewerkt in goede initiatieven zoals de Werkplaatsen Sociaal Domein, waar wetenschap en praktijk bij elkaar komen. De tijd wordt echter niet altijd gegund. Vanuit de maatschappij, de politiek en de media, komt steeds meer druk om snel te reageren en met oplossingen te komen. Er is te weinig ruimte voor de gemeente en professionals om zich te verdiepen in wat precies speelt en nodig is.’

Janny Bakker, herken je iets van deze verklaringen?

Janny Bakker-Klein (Movisie): ‘Ik herken zeker dat er al veel kennis is. Soms verschijnen er zelfs nieuwe rapporten over problemen waar we al een analyse over hebben. De vraag: “Wat weten we al?” Zou eerder en vaker gesteld moeten worden. Dat zou veel tijd schelen.’

‘Om de beschikbare kennis toegankelijker te maken is het belangrijk om in een vroeg stadium met de gebruikers van deze kennis om tafel te gaan. Wat ik daar een mooi voorbeeld van vind, is hoe de VNG samen met cliëntenorganisaties de toegang tot voorzieningen in het sociaal domein probeert te verbeteren.’

Rabarison: ‘Maar toch hè, als VNG, Movisie en ZonMw voeren we al gesprekken over hoe we nu onderzoeken op kunnen zetten die al dat geld waard zijn. Hoe we tot nieuwe en waardevolle inzichten kunnen komen. Als ik dan het volgende rapport over het thema “wijkaanpak” zie langskomen, merk ik dat ik mijn hart vasthoud. Dan denk ik: Zal dit stuk echt vernieuwend zijn?’

Timmerhuis: ‘Een aantal thema’s komt inderdaad steeds terug. Veel van de thema’s zijn nooit ‘klaar’, maar vergen voortdurend aandacht, onder andere omdat de omstandigheden telkens net anders zijn en er steeds nieuwe mensen mee aan de slag gaan. Die zullen de lessen in hun specifieke context eigen proberen te maken en te actualiseren.’

Rabarison: ‘Maar vergroten we de kennis over deze belangrijke thema’s dan echt? Gaan deze professionals dan daadwerkelijk op de schouders van hun voorgangers staan?’

Bakker-Klein: ‘In mijn ogen is dat wel steeds meer het geval. Nu wordt vaak nog gedacht dat gemeenten het moeten oplossen als mensen een probleem hebben. Dat is denken vanuit een medisch model. Maar in het gewone dagelijks leven kunnen mensen het beste zichzelf helpen. De gemeente kan vooral ondersteunen in het wegnemen van belemmeringen hiervoor. Dat besef dringt steeds meer door. Sommige gemeenten kijken al hoe zij hun geldstromen kunnen verleggen van hulpverleners naar de mensen zelf. Eigenlijk zou de kennis ook meer van hen moeten komen. Van de betrokken burgers.’

Rabarison: ‘Dit gaat over het versterken van de voorkant, van de sociale basis. Wetenschappers en onderzoekers zijn het erover eens dat hier meer in geïnvesteerd moet worden, maar het lukt de politiek en bestuurders nog niet om die draai te maken. Hoe kan de goede kennis hierin helpen? Kunnen zij dat zetje geven om knopen door te hakken? Bijvoorbeeld in de discussie over de jeugdzorg en het huidige systeem waarin uiteenlopende belangen en economische prikkels een rol spelen?’

Bakker-Klein: ‘We weten dat residentiële jeugdzorg dramatisch is voor alle kinderen die hierin terecht komen. In Engeland hebben ze het al afgeschaft! Tegelijkertijd zijn we als kennisinstellingen onderdeel van het huidige systeem dat niet zo gemakkelijk te veranderen is. We kunnen vanuit kennis wel meer agenderen, maar er is ook geld nodig voor een tussenfase waarin we instellingen met beschikbare kennis kunnen helpen andere dingen te gaan doen.’

Timmerhuis: ‘Het versterken van de sociale basis en hoe belangrijk dit is, is een van de grote ontwikkelingslessen. Hoe doe je dat? Er is best veel kennis over hoe hier, ook binnen de bestaande systemen, aan gewerkt kan worden. Het maken van de slag naar onderwijs is een ongelofelijk belangrijk onderdeel hierin. Op de opleidingen op het hbo en mbo moeten studenten al gevoed worden met de nieuwste inzichten, zodat ze met een rijke bagage aan de slag gaan in het sociaal domein. Daarnaast is het belangrijk om degenen die al werken met ‘lessons learned’ te voeden. Hieraan werken we vanuit ZonMw, op verzoek van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, in het programma Vakkundig aan het werk.’

Denken jullie dat er sprake is van een kloof tussen wetenschap en praktijk? Dat professionals over wetenschappers denken: Hoezo ga jij mij vertellen wat ik moet doen?

Bakker-Klein: ‘Ik denk dat die kloof steeds kleiner wordt, onderzoekers en wetenschappers werken steeds vaker samen met de praktijk. Bij Movisie werken we bijvoorbeeld samen met associate members, mensen uit de praktijk die onze agenda mede bepalen.’

Rabarison: ‘Het kan ook juist interessant zijn om te kijken waarom iets niet lukt. Komt het door ambtelijke of institutionele belemmeringen? Welke democratische waarden en menselijke waarden liggen hierachter? En welke waarden vinden we belangrijker? Wat me wel opvalt is dat het sociale domein, veel meer dan het fysieke domein, wiebelt op politieke agenda’s. Zijn er recente wetenschappelijke inzichten die niet betwist worden?’

Timmerhuis: ‘In het sociaal domein is nou eenmaal minder harde kennis beschikbaar. Voor een brug kun je berekenen of ie sterk genoeg is, voor een aanpak op het gebied van schulden niet. Er zijn wel inzichten over onderdelen van dit probleem die niet betwist worden. Bijvoorbeeld het feit dat mensen met schulden zoveel stress ervaren en zo’n vol hoofd hebben, dat zij hierdoor niet toekomen of openstaan voor verstandige keuzes. Dat is uit allerlei onderzoek heel duidelijk geworden. Daarom moeten eerst de schulden aangepakt worden en dan pas kunnen oplossingen voor andere zaken worden gezocht.’

Bakker-Klein: ‘Onder veel sociale problematiek ligt een groter, systeemvraagstuk: Hoe kunnen we bijvoorbeeld de arbeidsmarkt zo inrichten dat iedereen een baan heeft? Dat is in de basis een politieke discussie, maar vanuit kennis kunnen we alternatieve manieren aandragen die politici kunnen laten zien hoe het anders kan. Met pilots, kunnen we een verandering op gang brengen. We kunnen iets anders naast de bestaande systemen zetten.

‘Een mooi voorbeeld hiervan vind ik de wijze waarop de gemeente Utrecht mensen met multi-problematiek benaderde. Daar is niet gelijk de hele organisatie op de schop gegaan, maar zijn jaarlijks honderd casussen vanuit een integrale manier van werken aangepakt. Nu wordt op ambtelijk niveau de vraag gesteld: Waarom hanteren we deze aanpak niet voor alle mensen?’

Timmerhuis: ‘Ja, dat is een mooie aanvulling. Het congres op 10 november gaat straks over “Wat werkt?”, maar een belangrijk deel van kennis is proceskennis: Niet alleen wat werkt? Maar ook: Hoe laat je het werken? Hoe neem je alle partijen mee die nodig zijn om een omslag maken?’

Bovenstaand interview is van Evelien Vos, redacteur van Sociale Vraagstukken, en met toestemming van Sociale Vraagstukken overgenomen.