“We kennen de cijfers over ongeoorloofd verzuim”, vertelt René. “Diverse onderzoeken tonen aan dat het ongeoorloofd verzuim op ongeveer op vijf procent ligt en dat het langdurig verzuim de laatste jaren toeneemt. Over geoorloofd verzuim kennen we de cijfers niet: we weten dat er een hoog ziekteverzuim onder volwassen werknemers is, maar van jongeren weten we het absoluut niet. Kortom: op beleidsniveau kennen we slechts het topje van de ijsberg. Alle andere data liggen bij de scholen. Het is een black box. Daar wilde ik induiken. Wat gaat eronder schuil? En hoe verhouden verschillende data zich tot elkaar?”
Drielaags-interactie
We weten volgens de onderzoeker veel over ouders, armoede, school- en veiligheidsbeleid. René: “Allemaal waardevolle input voor onderzoek naar schoolverzuim. Maar hoe die verschillende aspecten zich tot elkaar verhouden, is minder bekend.” René onderzocht de combinatie van geoorloofd en ongeoorloofd verzuim. Wat bleek? Als het geoorloofd verzuim groter wordt, neemt ook het ongeoorloofd verzuim toe. “Er is dus een duidelijke correlatie. Jongeren met een sterke wens om niet naar school te gaan, verzoeken hun ouders hen ziek te melden terwijl zij dat niet zijn. Dat duidt erop dat de interactie tussen ouders en leerlingen van invloed is. Maar er is ook interactie tussen ouders en school. De school wenst de leerling bij ziekmelding beterschap, maar kijkt niet of het al de zoveelste keer is dat de leerling wordt ziekgemeld. Zo ontstaat er een diffuus beeld.”
Peers grootste voorspeller
Het gaat er volgens René nadrukkelijk om of een leerling in zicht is. Niet alleen bij de school, maar ook bij zijn klasgenoten. Uit René’s onderzoek blijkt namelijk dat peers, klasgenoten, de grootste voorspeller zijn van individueel ongeoorloofd gedrag. “Het speelt een veel grotere rol dan alle andere invloeden. De rol van de klasgenoten is een bepalende factor voor het niet of wel deelnemen aan de lessen. In klassen met een hoog ongeoorloofd verzuim is het individu ook vaker ongeoorloofd afwezig en in klassen met een hoog geoorloofd verzuim zien we hetzelfde. Dat laatste impliceert dat ouders ook op klassenniveau een rol spelen.”
Segregatie
En welke rol spelen ouders bij het verzuim van hun kind? Daarvoor keek René als eerste naar verschillen tussen scholen. Er is in Nederland sprake van een grote segregatie, vooral in het basisonderwijs. Vanaf 12 jaar worden leerlingen door Cito-scores en advies systematisch gecategoriseerd in gescheiden wegen. René: “Scholen zijn voornamelijk gesegregeerd naar opleidingsniveau van ouders. Leerlingen op het praktijkonderwijs en mbo’s hebben vaker laagopgeleide ouders, op hogescholen en universiteiten zijn ouders vaker hoogopgeleid. Daarmee houden we de kansenongelijkheid in stand.”
Opvoedstijl
Wat René vervolgens in zijn onderzoek vaststelt, is dat hoe ouders kijken naar opvoeding en onderwijs via een sociaaleconomische lijn loopt. “Er bestaan culturele en in zekere mate ook sociaaleconomische verschillen tussen ouders en ouderschapsstijl. Ouders met een migratieachtergrond vinden het bijvoorbeeld belangrijk dat hun kind op school aanwezig is. Ze zijn heel gemotiveerd ervoor te zorgen dat hun kind naar school gaat. Ouders die hoogopgeleid zijn, zijn meer op opvoeding gericht en onderhandelen vaker met hun kind.”
Formeel of informeel
Hoe werken die sociaaleconomische en culturele verschillen door in het verzuim van jongeren? “We zien dat vmbo/praktijk-leerlingen vooral denken vanuit: ‘omdat het moet’. Havo/vwo-leerlingen gaan uit van: ‘ik bepaal het zelf’. Dat houdt verband met hoe ze zijn opgevoed. We weten dat er veelal gelijkgestemde culturen in klassen zitten. In mijn onderzoek constateer ik dat dat ook invloed heeft op hoe het schoolverzuimbeleid is vormgegeven. Op het vmbo-basis is dat beleid gericht op controle en vrij formeel. Op havo/vwo-scholen is het verzuimbeleid informeler.”
René benadrukt dat er nog geen harde conclusies zijn te trekken, maar deze uitkomsten wel vragen om meer onderzoek. Zijn veronderstelling? “Als het verzuimbeleid herkenbaar is voor ouders, werkt dat versterkend omdat ze dat van huis uit kennen.”
De schoolafwezigheid van jongeren nam in een paar jaar toe van 8 naar 12 procent. “Niet door corona, maar vermoedelijk door internaliserend gedrag van kwetsbaarheden die al vóór corona sluimerden”, stelt David. Jongeren voelen zich onveiliger en ervaren toenemende druk. Elke keer dat een jongere niet op school is, nemen de prestaties af. Met name vanaf 10 tot 15 procent afwezigheid.
De Amerikaanse helpt basis- en middelbare scholen in Nederland met het toepassen van het zogeheten MD-MTSS raamwerk. De interesse van onderwijsinstellingen groeit. De piramide werkt met drie niveaus en omvat al het verzuim:
Volgens Volkert gaat zijn ministerie verder met de verbeteraanpak die al in gang is gezet. “Verzuim is namelijk een verklikker, die aangeeft wat ons te doen staat om passend onderwijs te verbeteren.”
Gil Keppens meent dat er op scholen en bij beleidsmakers nog steeds sprake is van een ‘overmatige focus op ongeoorloofde afwezigheid’. Vooral jongeren die beroepsgericht onderwijs volgen, krijgen daarmee te maken en worden daarvoor gesanctioneerd. “Die afwezigheid wordt vaak als een bewuste keuze gezien”, constateert hij. “Iets wat afstamt van het idee van de meritocratie, waarin succes wordt gezien als een persoonlijke verdienste.” Daarbij passen opvattingen als: ‘Als jij verzuimt, dan is dat jouw eigen beslissing en is het zinvol jou te straffen’. “Terwijl dat voorbijgaat aan factoren als context, geluk, toeval, discriminatie en vooroordelen”, stelt Gil.